Афсона ва ривоятлар

АФСОНА ВА РИВОЯТЛАР

Афсона форс тилидан олинган бўлиб (ﺍﻔﺴﺎﻨﻪ), маъно моҳиятида икки тушунча етакчилик қилади: 1 – бирор воқеани, лавҳани ҳикоя қилиш; 2 – бу ҳикоя уйдирма, тўқималардан иборат бўлиши. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида сўзнинг бир неча маънолари кўрсатилган: “афсона бўлмоқ”, “афсона тўқимоқ”, “афсонавий” ва бошқалар. Лекин асосий маъно тафаккур фантазияси билан боғлиқ бўлиб, ақл бовар қилмайдиган уйдирма воқеаларни ҳикоя қилиш ва шу билан шуҳратга эга бўлиш тушунчаси етакчилик қилади.
Афсона диффузион жараёнда миф таркибида пайдо бўлган, кейинчалик алоҳида жанр сифатида ажралиб чиққан халқ оғзаки ижодидаги биринчи мустақил эпик тур намунаси ҳисобланади.
Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғоти-т-турк” асарида аввалги саҳифаларимизда эсга олинган “саw” сўзига мурожаат қиламиз:
ﺴﺎﭪْ саw – оталар сўзи. Чунончи, ﺴﺎﭬدﺍ ﻤۥﻧ۫دَﻍْ ﻜﻟ۫ر саwда мундағ кэliр – оталар сўзида шунгдоғ келади.
ﺴﺎﭪْ саw – қисса. Қадимги воқеалардан хабар бериш.
ﺴﺎﭪْ саw – ҳикоя. Бирор воқеани айтиб бериш.
ﺴﺎﭪْ саw – рисола, хат, кичик китобча.
ﺴﺎﭪْ саw – сўз, нутқ.
ﺴﺎﭪْ саw – илгариги хабарлар, янгиликларни етказувчи.
Бу жанрга мансуб асарлар фикрий, ғоявий озуқани мифлардан олгани учун ҳаётнинг, инсоннинг, осмон жисмларининг пайдо бўлиши ҳақида ҳам ҳикоя қилиш анъанасини сақлаб қолган. Эҳтимол, шунинг учун ҳам афсоналарда диний воқеа-ҳодисалар тавсифи кўпроқ учрайди. Халқ оғзаки ижодининг хос хусусиятларида қайд этилган шартлилик белгиси афсоналарга ҳам хосдир. Афсона айтувчи шахс ўз ҳикояси қайси мавзу ва қайси йўналишда бўлишидан қатъи назар акс эттирилаётган лавҳага тингловчининг тўлиқ ишонишини хоҳлаган. Айтилаётган хабардаги айрим аниқ маълумотлар эса муҳокама қилиш ортиқча эканини тасдиқлаган.
Афсоналар оғзаки ижодимиздаги энг оммавий жанрлардан биридир. Ифодадаги соддалик, воқеалар сонининг чекланганлиги, анъанавий қисм (бошлама)нинг, якуний қисмнинг мавжуд эмаслиги, айтувчидан махсус тайёргарлик ва маҳоратнинг талаб этилмаслиги бу жанрдаги асарлар ижросини осонлаштиради. Ҳикоя қилиш жараёнида алоҳида эстетик эҳтиросни инкор этади. Шунинг уун афсоналарни истаган ҳар бир миллат вакили айтиши мумкин.
Афсоналар мазмунида энг қадимги уйдирма ҳодисалар, муайян ҳудуд номини изоҳловчи топонимик маълумотлар шарҳланади. “Куйган ёр”, “Эллик пайса”, “Туя чўкди”, “Ошоба”, “Қонқус” каби намуналар ана шундай мавзуларни ўзида акс эттиради. Фольклор экспедицияси давомида деярли ҳар бир қишлоқ, булоқ, тепалик, сув манбалари ҳақида ҳайратомуз афсоналарни ёзиб олиш имкониятига эга бўлганмиз. Эртаклардан фарқли ўлароқ уларда сюжет тизимининг барқарорлиги кузатилмайди. Уларнинг мавзу йўналишини учга бўлиб таҳлил қилиш мумкин:
1.    Соф мифологик афсоналар.
2.    Тарихий воқеа-ҳодисаларни изоҳловчи афсоналар.
3.    Маҳаллий ҳудудлардаги географик номлар билан боғлиқ афсоналар.

Ҳазрат Хизр, Эр Хубби, Одами Од, Илёс номлари билан боғлиқ афсоналарда инсонларнинг ҳаётига ҳомийлик қилиш, ўрни келганда, йўл кўрсатиш, мушкулни осон қилиш ғояси илгари сурилади. Хизр ҳар бир одамнинг ҳаёти давомида бир неча марта учрайди, деган ақида халқимизда сақланган. Фольклоршунос олимлар М.Жўраев ва Ш.Шомусаров “Ўзбек мифологияси ва араб фольклори” китобида шундай афсонани мисол келтиришади:
“Хўжаи Хизр ҳар куни пешин намозини Бухородаги Мағоки Аттори масжидида ўқир экан. Бир куни намоз ўқийдиганлар орасида Хўжаи Хизр ҳақида гап бўлиб қолибди. Бир улуғ шайхнинг муриди шундай дебди:
- Мен ҳар куни намозни шу ерда ўқийман, лекин бирор марта ҳам Хизрни учратганим йўқ.
Шунда шайх ўз муридига:
- Сен қирқ кун тоат ибодат билан намозингни ўқисанг, албатта, Хизрни кўрасан, - дебди.
Мурид қирқ кун намозни канда қилмай ўқийди. Қирқинчи кун жулдур кийинган бир чол унинг ёнига намоз ўқиш учун ўтирибди.
Мурид:
- Мен қирқ кун намозни канда қилмасдан ўқидим. Лекин барибир Хизрни кўрмадим, - деб ташқарига чиқиб кетибди. Ҳалиги жулдур кийинган чол ҳам муриднинг орқасидан чиқибди. Мурид бу чолдан неча ёшга кирганлигини сўрабди. Чол бўлса:
- Неча ёшга кирганлигимни билмайман, лекин Бухоро етти марта бузилиб, етти марта бунёд бўлганлигини кўрдим. Бу масжид дарёнинг энг чуқур жойида қурилганлигини ҳам биламан, - дебди.
Мурид “бу чол жулдур кийимли десам, эс-ҳуши ҳам жойида эмас экан”, - деб шайхининг ҳузурига борибди-да:
- Мен қирқ кун намозни канда қилмасдан ўқидим, лекин Хизрни кўрмадим, - дебди.
- Унда кимни кўрдинг, - деб сўрабди шайх.
- Бир жулдур кийимли чолни кўрдим. У Бухоронинг етти марта бузилиб, етти марта бунёд бўлганини кўрдим, деб айтди, - дебди мурид.
- Сен кўрган киши Хизр бўлади. Бухоронинг етти марта бузилиб, етти марта бунёд бўлганлигини Хизрдан бошқа киши кўрмаган. Сен гумроҳ эса буни билмагансан, - дебди шайх” .  
Бундай мавзудаги афсоналарда халқнинг ҳар бир ишни, яхшилик ва эзгуликни сидқидилдан, тамасиз қилиш керак, деган ўта муҳим ғоя сингдирилган бўлади. Агар эътибор берган бўлсангиз, мурид биринчи навбатда намоз ўқишини бир неча марта писанда қилди. Иккинчидан, у атайин Бухородаги Мағоки Аттори масжидида намоз ўқийди. Чунки у Ҳазрат Хизрнинг айнан шу еда намоз ўқишини эшитган. Ўз-ўзидан муриднинг намозни ҳам бежиз ўқимаслиги, масжидни ҳам сабабсиз танламагани маълум бўлиб қолмоқда. Шунинг учун ҳам тақдир уни ғафлатда қолдирди. Қирқ кун Мағоки Аттори масжидида канда қилмай намоз ўқиган одамга Хизр учрайди, деган ақида ҳақ бўлиб чиқди. Лекин муриднинг тоатида тама яширингани боис у Хизрни учратганини ўзи билмай ғафлатда қолди. Аслини олганда, афсонанинг бош ғояси – мурид ўқиган ҳамма намозлар ҳам бекор бўлиб чиққани аёнлашади. Яъни тоатни, хусусан, бировга қилинадиган яхшиликни беғараз амалга оширгандагина одам савобга эга бўлади, деб таъкидланмоқда.
Мавзу жиҳатдан иккинчи турга мансуб асарларда тарихий воқеа-ҳодисалар, турли удумларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолатлар ҳикоя қилинади. Масалан, баҳор фаслида экин-тикин ишлари бошланиб, дастлабки уруғлар ерга сепилган бир вақтда тўсатдан ҳавонинг авзойи бузилса, Мусо пайғамбар билан бир деҳқон ўртасида рўй берган воқеа эсга олинади:
“Кунлардан бир кун Мусо пайғамбар Худо олдига кетаётган экан, эрта баҳор бўлишига қарамай, дон экаётган деҳқонни кўриб қолибди. Мусо унга ҳали дон экишга эрта эканини айтибди. Деҳқон тажрибасига ишониб, унинг гапини рад қилибди. Худо билан суҳбатда Мусо бу мунозара ечимини сўраганида, Худо деҳқоннинг ҳақ эканини, аммо Мусо гапини энди инобатга олиши кераклигини билдирибди. Шундай қилиб, Мусо Худо олдидан қайтаётганида, ҳаво совуган, қор шамоли эсаётганмиш. Деҳқон эса ҳайрон бўлиб, осмонга қарармиш. Шунда Мусо ўзининг ҳақ эканини деҳқонга эслатибди. Деҳқон истеҳзо билан кулиб: “Дон экиш вақти келишга-ку келган, ҳавонинг бузилиши менинг сен билан тортишганим оқибатидир”, - деган экан. Шу-шу экиш вақтида ҳаво бузилса, деҳқоннинг пайғамбар гапига кўнмаганини эслашаркан”.
Афсоналар бадиий ижоднинг дастлабки намунаси сифатида одам қалбида ишонч туйғусини ҳосил қилишга, ҳар бир инсоннинг ўз қобилияти, ҳаракати натижасида бахтини топиши мумкинлигига умид пайдо бўлишига хизмат қилган. Масалан, қадимдан тақдир тушунчаси одамларнинг онгида мавжуд бўлган. Ҳар бир кўнгилсиз мушкулотни одам тақдир, деб қабул қилган. Аммо шундай афсоналар борки, уларда инсон тақдири унинг ўз қўлида экани таъкидланади. Яъни инсон хатти-ҳаракати, нияти, айниқса, кескин қарори билан қисматида ўзгариш ясаши мумкинлиги уқтирилади.
“Мусо кунлардан бир кун Тангри олдига кетаётганида, йўлда оёқ-қўли йўқ мажруҳ бир одамни кўрибди. Одам ундан ўзининг тақдирига жаннат ёки дўзах ёзилганини билиб беришни сўрабди. Тангри пайғамбарга: “У одамнинг охирги жойи дўзах бўлади. Чунки умр бўйи уни емак-ичмакка муҳтож қилмадим, аммо бирон марта “Худога шукр” демади”, - дебди. Мусо пайғамбар қайтишида ҳалиги одам ундан жавоб кутибди. Пайғамбар бор гапни айтибди. Шунда одам: “Бўмаса Худога айт, мен ўлганимда, танамни шунақа катта қилиб юборсинки, бошқа ҳеч кимга дўзахдан жой қолмасин”, - дебди. Ана шу гапдан кейин бечора банда жаннати бўлган экан”.
Маълум бўладики, тақдир тақдир билан, аммо инсон муайян вазиятдаги ўзининг ноанъанавий қарори ёки ҳаракати билан катта бахтга эришиши ҳам мумкин бўлади. 
Яна бир тур афсоналар топонимик мавзуларга бағишланган бўлади. “Нурота”, “Ҳазорасп”, “Ўш”, “Балиқчи қишлоғи”, “Обшир ота” каби ўнлаб афсоналарда шаҳар, қишлоқ ёки яна бошқа географик жойларнинг номлари изоҳи берилади. Топонимик афсоналарнинг ўзи ҳам мавзуга кўра турларга ажралади. Ҳатто фақат сувли жойларга бағишланган намуналарни оқар сувлар, булоқлар тизими билан тасниф қилиш мумкин. Чунки ўзбек халқ оғзаки ижодидаги афсоналар мавзу ва ифодаланган ғоя жиҳатдан хилма-хил ва ранг-барангдир. Масалан, Ҳазорасп ҳақида жуда қадимдан шундай бир афсона етиб келган:
“Қадимда бу шаҳар ўрнини қалин саксовулзор эгаллаган бўлиб, бу ерда бешта булоқ бор экан. Сеҳрли қанотли отлар галаси учиб келиб, шу булоқдан сув ичаркан. Сулаймон исмли бир киши уларни қўлга ўргатмоқчи бўлибди. Бунинг учун у бир сеҳргарнинг маслаҳати билан булоқ сувига май аралаштирибди. Шундан кейин мингга яқин афсонавий от учиб келиб, булоқ сувидан ичиб, маст бўлиб қолишибди. Парвоз қила олмай қолган отларни Сулаймон қўлга тушириб, қанотларини қирқиб ташлабди. Натижада, бу отлар қанотидан айрилиб, ерда юрадиган ҳайвон бўлиб қолишибди. Шундан сўнг от насли одамнинг яқин дўсти ва хизматкорига айланиб қолган экан.
Отлар қўлга туширилган булоқлар ўрнида пайдо бўлган шаҳарга Ҳазорасп деб ном қўйибдилар” (Ҳазорасп – мингта от маъносини англатади).
Хуллас, афсоналарни тасниф қилишда уларнинг мазмуни асос ҳисобланади.
Шу билан бирга бундай асарларни ёзиб олиш давомида кишининг хаёлига келмаган қизиқ-қизиқ мазмундаги афсоналарга дуч келишимиз мумкин:
“Худо дунёдаги ҳамма халқларга ер юзидаги ерларни бўлиб берибди. Ўзи билан ўзи овора бўлган ўзбек ўша тақсимотга ҳам кечикиб борибди. Бу пайтда ўзбек олиши мумкин бўлган ернинг ўзи қолмаган экан. Худо раҳмдил эмасми?! Шунинг учун ўзбекка: 
- Майли, мен ўзимга икки дарё оралиғидан бир парча ер олиб қўйган эдим, шу жойга сен эгалик қила қол, - деган экан. Шу-шу ўзбек ҳозир Ўзбекистон деб аталувчи юртда истиқомат қилармиш. Бу ўлкага Худонинг назари тушгани учун кузда далада қолиб кетган кетмон баҳорда новда чиқариб гуллармиш”.
Албатта, бундай афсоналар “Ширин қиз” (Ширин исмли қиз билан ҳуснда мусобақалашмоқчи бўлган Ойнинг гўзаллик тарозиси палласида осмонга учиб кетгани ҳақидаги космогоник афсона) каби кенг оммалашмагандир, аммо ўта топқир маҳорат соҳиби томонидан ўйлаб топилган гўзал ижод намунаси даражасида баҳоланиши мумкин.
Хуллас, афсоналар мазмун жиҳатдан, асосан, ахборот етказувчи ўта содда сюжетли уйдирмалардан ташкил топади. Уларда ижод қилган миллатнинг, коинотдаги қуёш, ой, юлдуз, сайёраларнинг пайдо бўлиши, географик номларнинг изоҳи, турли-туман тарихий воқеалар, расм-русумлар шарҳи ўзининг ифодасини топади. Қадим замонлардан аждодларимиз ўз ҳаётига тегишли ҳар бир саволга, ҳар бир муаммога, анъана – удумларга, ҳатто ўзи яшаётган ватанга онгли муносабатда бўлган ва халқ оғзаки ижодининг бошқа жанрлари қатори афсоналар воситасида якуний хулосасини, тажрибасини билдирган. Фольклоршуносликда афсоналарни тадқиқ этиш оғзаки ижод тарихининг назарий ва амалий жиҳатларини аниқлаш имконини беради.
Ривоятлар. Бу сўз араб тилидан олинган бўлиб (ﺮﻭﺍﻴﺖ), ҳикоя, қисса маъноларини ифолайди. Ривоятлар афсоналардан ҳаётга яқинлиги билан фарқ қилади. Агар афсоналарда рўй бериши мумкин бўлмаган ҳодисалар ҳикоя қилинса, ривоятлардаги воқеалар, кўпинча, тарихий шахслар, таниқли алломалар, давлат арбобларининг ҳаётларидаги муайян лавҳалар юзасидан хабар беради. Баъзан бир воқеани эшитганимизда, унинг айнан рўй беришига тўлиқ ишонамиз, баъзан алоҳида фантастик тасвирдан холи бўлса ҳам ҳикояга ишонмаслигимиз мумкин. Шунинг учун афсона ва ривоят ўртасида кескин фарқни белгилаш қийин кечади. Ҳар ҳолда кўп йиллик тажрибадан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ишонилган воқеани ривоят, ишониш мумкин бўлмаганини афсона деб қабул қилиш мақсадга мувофиқдир. Чунки мазмун, сюжет тизими жиҳатдан афсона ва ривоятларнинг фарқи бўлмайди. Фақат ривоятлар тарихий далил, исбот илдизига эга ҳисобланадилар. Чунки ривоятлардаги воқеалар, кўпинча, унинг иштирокчиси, гувоҳи томонидан ёзиб қолдирилади ёки оғиздан оғизга ўтмишда рўй берган ҳайратомуз лавҳа сифатида ўтиб яшайди, аждоддан авлодга маданий мерос тарзида сақланади.
Ривоятлар ўзида акс эттирган воқеа баёнига кўра афсоналар каби эпик жинсга мансубдирлар. Улар ҳажм жиҳатдан қисқа бўлади. Матн ҳажми қисқа, ифодаланган воқеа лавҳалари сон жиҳатдан чегараланган. Бадиий тасвирга ортиқча урғу берилмайди, чунки уларда воқеа баёни устувор ҳисобланади. Мазмун йўналишига кўра тарихий воқелар, уларда иштирок этган шахслар жасорати ёки хиёнати асосида ёки юртимиз вилоятларидаги ўрин-жойларнинг номланишини изоҳлаш мақсадида яратилган ривоятларга бўлинади. Тарихий ривоятларда Тўмарис, Широқ, Жалолиддин Мангуберди, Темур Малик, Амир Темур каби юрти озодлиги ва мустақиллиги учун жонини қурбон қилган эл фарзандлари мардлиги, шу билан бирга ўзининг ўткинчи ҳирсий нафси йўлида ватанига хиёнат қилган Далварзин, Гулдурсунга ўхшаган хиёнаткор шахслар кирдикорлари ҳикоя қилинади. Мард, жасурларнинг ишлари ҳам, хоинларнинг хиёнати ҳам унутилмайди.
Ўзбекистон – дунёда ўзининг илмий кашфиётлари, фан ривожига қўшган ҳиссалари, бадиий ижодда яратган асарлари билан машҳур фарзандлар юрти. Имом Бухорий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, Навоий, Беҳзод, Бобурдек улуғ инсонлар номини шарафловчи ўнлаб ривоятлар халқ қалбида сақланиб келмоқда.
Юртимиз тарихида рўй берган энг қадимги ибратли воқеа ҳақидаги ривоят эрадан аввал мустақиллик учун жон фидо қилган Тўмарис ва Широқ номи билан боғлиқдир. Шу ўринда айтиш жоизки, бу икки гўзал инсонларнинг мардлиги акс этган жасорат тарихини бир олимлар афсона, иккинчилари ривоят деб атаганлар. Филология фанлари доктори, профессор Охунжон Сафаров ўзининг “Тўмарис кўзларида чақнаган умид” мақоласида бу иккиланишга илмий асосда чек қўйди. Мақолада воқеа баёнининг ривоят жанрига мансуб экани исботлаб берилди. Ғурурланса арзийдиган жиҳати шундаки, қадимги Ўзбек юртидаги Тўмариснинг Эрон шоҳи Кирга, Широқнинг Дорога қарши қаҳрамонлиги қадимги юнон тарихчиси Ҳеродот (эрадан аввалги 484-431/426 йиллар орасида яшаган) нинг “Тарих”, юнон тарихчиси Полиэн (эрадан аввалги II аср) нинг “Ҳарбий ҳийлалар” китобида сақланиб, бизгача етиб келган. Агар бу икки тарихчи олим асарлари бутун дунёга машҳур эканлигини, эрон шоҳларига қарши чиққан ватанпарвар шахслар бизнинг аждодимиз эканини назарда тутсак, Ўрта Осиёда истиқомат қилган элнинг довруғи эрадан аввал ҳам шуҳрат қозонгани маълум бўлади. 
Тўмарис Кирни 529 (э.а) йилда мағлуб этади ва ўлдиради. Широқнинг якка ўзи 513 (э.а) йилда Доро қўшини устидан ғалаба қозонади. Агар Тўмарис ҳарбий санъати билан юртини асраган бўлса, Широқ бурун, қулоқларини кесиб, гўё Доро тарафида бўлгани учун ўзини жазолангандек қилиб кўрсатади, шоҳ ишончини қозонади ва эрон қўшинларини саҳрода адаштириб мақсадига етади: юртини қонхўр ва разил душмандан халос этади. Ҳеродот ва Полиэн берган маълумотлар тарихий асосга эга бўлгани учун бугун уларни ривоят тарзида қабул қилиш мақсадга мувофиқдир.
Халқ ёдида қолган ва кейинчалик ривоятларга айланган ибратли воқеалар, кўпинча, буюк инсонлар ҳаёти билан боғланади. Мана улардан бир мисол: “Ибн Сино ҳар куни бетоб, хаста одамларни қабул қилар экан. Аммо навбат бир йигитга етиб келганида, уни четлаб ўтар экан. Кунлардан бир кун йигитнинг онаси у ётган тўшак ёнига бир коса қатиқ қўйиб, ўз юмушлари билан банд бўлибди. Йигит косадаги қатиққа тикилиб ётса, шипдан бир илон тушиб қатиққа заҳарини солибди. Жонидан тўйган йигит алам устида косадаги заҳарланган қатиқни жон-жаҳди билан ичиб юборибди. Аммо бир оз ўтмай ўзини тузук сеза бошлабди. Соат ўтгани сайин у соғайибди. Эртасига анча ўзига келиб, яна Ибн Сино қабулига борибди. Бу сафар ҳам табиб уни четлаб ўтибди. Ажабланган йигит унга эътироз билдирибди. Шунда аллома:
- Сиз кеча ва авваллари келганингизда, дардингизга даво йўқ эди. Шунинг учун сизни кўрмагандим. Чунки мен сизга қатиқни тўшак ёнига қўйиш, унга илон заҳар солиши, бу қатиқни сиз ичишингиз кераклигини айта олмас эдим-да. Аммо тақдир сизга бу имкониятни етказди. Энди сизга табибнинг кераги йўқ. Сиз мутлақо соғсиз. Шунинг учун сизни четлаб ўтдим, - дебди”.
Ривоят дунёга машҳур аллома Ибн Синонинг ўз илмини қанчалар мукаммал эгаллаганини, айни пайтда, унда ҳар бир мижоздаги ўзгаришларни зийраклик билан кузатиш қобилияти ҳам ривожланганини бизга, кейинги авлодларга маълум қилиш мақсадида яратилган. Шу йўл билан бизнинг онгимиз, дунёқарашимиз, касбимизга бўлган муносабатни ҳам шакллантиришга хизмат қилишини инкор этолмаймиз. Тарихий шахслар бош қаҳрамон бўлган ривоятларда уларнинг илми, закийлиги, нозик табиати, улуғворлиги, кечиримлилиги, ҳар бир ишни сидқидилдан бажариши, энг муҳими, шахсий манфаатни кўзлашдан узоқлиги ва тамасизлиги каби фазилатлар улуғланади. Агар эътибор қилсак, уларнинг ҳар бири бизга инсоннинг гўзал сиймоси, намунаси сифатида тарғиб этилади.
Ривоятларнинг яна бир тури маҳаллий ҳудудлардаги ўрин-жойларнинг номига оидлиги билан ажралиб туради. Муҳими шундаки, бундай ривоятларда асосий эътибор тасвирланаётган воқеадаги фантастик жиҳатларга эмас, балки ҳаётни кузатиш, тўғри хулосаларга келиш, ақлни ишга солиш фазилатларига қаратилади. Масалан: “Бухоро ва Навоий оралиғида катта Малик чўли ястаниб ётибди. Унинг бир қисмини Ўрта чўл, тоғ ён бағрини эса Қарноб чўли ҳам деб юритадилар. Маликчўл елкасидан эса Зарафшон оқади. Маликнинг қоқ ўртаси – автомобиль йўли ёқасида Малик дарвозаси ва ёпиқ ҳовуз харобалари сақланган. “Малик” ривоятини бизга Қизил тепанинг Кенагас қишлоғида яшовчи машҳур Саидмурод Паноҳ бахшининг ўғли саксон ёшли уста Берди ота айтиб берган эди:
- Бир куни Бухоро амири файтунда Нурота, Кармана, Зиёдин, Султонободни айланиб келиб чарчайди-ю, чўлда соябон ўрнаттириб, дам олади. Амирнинг шотирларидан бири Малик дегич йигит экан. Амир ухлаб қолади. Шу пайтда Амирнинг бурнидан бир чивин чиқиб, сўнг сув тўла коса устида турган пичоқ устидан юриб ўтиб, сичқон инига кириб кетади. Бир оздан сўнг чивин сичқон инидан чиқиб келади-да, яна ўша сув тўла коса устидаги пичоқдан юриб ўтиб, подшонинг бурнига кириб кетади. Малик ботир бу ҳангомани кўриб ҳайратда қолади-ю, нима қиларини билмайди. Амир бўлса қаттиқ ухлаган, бошқа амалдору хизматкорлар ҳам чеккада дам олаётган экан. Малик ўша чивинни ўлдираман деса, амир уйғониб қолиб унга қўл кўтарганини кўрса, тайинки, боши кетади.
Ниҳоят, амир уйғонибди. Малик унинг қўлига сув қуйибди, амалдорлар давра қурибдилар. Амир ғаройиб тушини айтибди:
- Тушимда бир узоқ чўлга чиқиб кетганмишман. Анча юриб дарёга етибман. Дарё устида темир кўприк бор экан. Кўприкдан нариги соҳилга ўтиб, бир ғорга кириб кетибман. Ғор ичида икки хум тилла ётганмиш. Ғордан чиқиб, кўприкдан ўтиб, чўлдан кечиб яна тахтимга келиб ўтирибман. Тушимнинг таъбирини айтинглар-чи, не кори ҳол бўлар экан?
Амирнинг ҳамроҳлари бириси у, бириси бу дейишибди. Малик доно йигит экан, у сирни билибди-ю, ўзини касалга солиб ётиб олибди. “Ўзимга келиб олсам, сизларга етиб оламан”, - дебди. Амир кишилари билан жўнаб кетибди. Малик дарров кетмон олиб, ўша чивин кириб чиққан сичқон инини кавлашга тушибди.
Ҳақиқатан у ерда икки хум тилла бор экан. Малик тилладан бир халтасини олиб, аҳли номдор, донгдор усталарни бошлаб келиб, шу ерга қишлоқ қурдирибди, ҳовузлар бунёд этибди. Ана ўшандан буён чўлни “Чўли Малик” деб аташибдилар” .
Ривоятлар ҳақида айтилган фикрлардан шундай хулосаларга келиш мумкин:
1.    Ривоятлар афсоналардан фарқли равишда бевосита ҳаётда бўлиши мумкин бўлган воқеаларга асосланади.
2.    Улар мавзу жиҳатдан турларга бўлинган ҳолда ё бирон тарихий шахс ҳаётидаги ибратли воқеани баён этади, ё географик ўрин-жойнинг номини изоҳлайди.
3.    Ривоятларда бадиий тасвирдан кўра рўй берган воқеани қисқа ва ихчам, содда ва равон тарзда баён қилишга кўпроқ эътибор берилади. Аслини олганда, айнан шу фазилатлар ривоятларнинг бадиийлигини белгилайди.