Латифа ва лофлар

ЛАТИФА ВА ЛОФЛАР

Латифа. Халқ оғзаки ижоди ҳаётнинг ҳамма шароитига мос асарлардан ташкил топгани юзасидан фикр билдирган эдик. Латифалар ана шу фикримизнинг яна бир далили бўлиб хизмат қилади. Ўзбеклар дунёдаги бошқа халқлар каби ҳазилни, тақлидни, кулгини яхши кўрадилар. Кулги инсонга соғлик, яхши кайфият, ўз-ўзидан қониқиш туйғусини бағишлайди. Халқимизнинг доно фарзандлари Юсуфжон қизиқ, Ака бухор, Ғанижон Тошматов кабилар ҳаёт машаққатли кечган пайтларда ҳам юртимиз аҳлига тетиклик, умид, ишонч улашганлар. Бундай натижага эришиш ўз вақти учун жуда оғир бўлган. Латифалар, лофлар, аския, халқ драмаси асарлари, муқаллидчиликдан унумли фойдаланиш зукко ва иқтидорли инсонларни хақиқий маънода халқ севгисини қозониш шарафига муяссар қилди.
Инсон қалбидаги ташвишни, танасидаги хасталик хуружини четроққа суришда кулгили латифалар жуда самарали восита ҳисобланган. «Латифа» атамаси арабча «лутф» (ﻟﻄﻑ) сўзидан олинган бўлиб, нозик фикрлаш, яхшилик қилмоқ, мурувват кўрсатмоқ, шарафламоқ маъноларини англатади. Шунингдек, луғатларда латифа нозик, ихчам, кичик, чуқур ва кенг маъноларини ифодалайди. Махсус луғат ҳисобланган Алишер Навоий асарларига тайёрланган луғатда буюк адибнинг шу ўзакли сўзлардан ўн тўрт маънода фойдалангани қайд этилади. Улар қаторида нозик маъноли сўзлар, ажойиб ҳикоялардан тортиб поклик, меҳрибонлик тушунчаларигача ўрин олган. Хуллас, оғзаки ижодимиздаги бу жанр атамаси ҳар томонлама унинг шакли ва мазмуни, мақсади, вазифасига мос равишда танланган.
Латифаларнинг жанр хусусиятларини қуйидагича белгилаш мумкин:
1    Латифалар бадиий адабиётдаги эпик тур (жинс) га мансуб. Aммо ижрода драматик – актёрлик маҳорати        аҳамиятли. 
2. Латифалар шаклан насрда яратилади.
3. Ҳажм жиҳатдан чекланган.
4. Воқеа ифодасида диалоглардан кенг фойдаланилади.
5. Фавқулодда кутилмаган ечими кулги уйғотади.
Илмий адабиётларда қайд этилишича, латифаларнинг шаклланиши ва ривожланиши IX-XI асрларга тўғри келган. 
Хусусан, шу даврда олий илм даражасига эришган алломалардан бирини ёқтириб қолган подшоҳ ўз саройининг қаршисига олимга атаб болахонали уй қуриб беради. Аллома илмли, доно, ҳурфикр экан. Аммо унинг ташқи кўриниши бесўнақай, хунук экан. Кунлардан бир кун подшоҳ тонг пайтида ўз тарафида туриб тонг ҳавосидан тўйиб нафас олаётса, қаршисидаги болахонадан олимнинг гавдаси кўринибди. Шунда подшо унинг бесўнақайлигига урғу бериб:
- Мавлоно, кўчанинг нариги бетида бир эшак турибдими? – дебди. Аллома шу заҳоти ҳеч иккиланмай:
- Йўқ, олампаноҳ, мен бу томонга катта кўзгу – ойна қўйдирганман, - деган экан.
Насриддин Афанди номи билан латифалар мазмунининг боғланиб, уйғунлашуви ХIХ аср охири ХХ аср бошлари билан белгиланади. Ўзбек фольклоршунослиги фани асосчиси, профессор Ҳоди Зарифов қайд қилишига биноан, Насриддин Афанди номининг ўзбек латифаларида шуҳрат топиши юртимизда матбаанинг пайдо бўлиши, Насриддин Афанди латифаларининг китоб тарзда нашр эттирилишидан бошланган. Айтиш мумкинки, Озарбайжонда эълон қилинган «Мулла Насриддин” журналининг ўзбек зиёлилари орасида кенг оммалашуви бу жараённи тезлаштирган. Ўтган аср бошларида «Насриддин Афанди» номи билан китоблар нашр эттирилади. Кейинчалик Шариф Ризо, Собир Абдулла, Адҳам Раҳмат, Ҳошимжон Раззоқов, Баҳодир Саримсоқов, Фарида Йўлдошева каби зиёли, адиб, олимлар ташаббуси билан афанди латифалари бир неча марта нашр эттирилди, илмий тадқиқотлар олиб борилди. Айниқса, Фарида Йўлдошева қаламига мансуб «Ўзбек латифаларида Насриддин Афанди образи»  рисоласи бу жанр тарихи, матн таҳлили, образ яратиш маҳоратини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ўзбек афанди латифалари рус тилида ҳам қайта-қайта нашр эттирилди. Ўзбекфильм ижодкорлари «Насриддин Бухорода» (бош ролда Свердлин Лев Наумович), «Насриддин саргузаштлари» (бош ролда Раззоқ Ҳамроев) бадиий фильмларини яратдилар. Ҳеч иккиланмай айтиш мумкинки, бу саъй-ҳаракатлари натижасида ўзбек Насриддин Афандиси, қолаверса, латифаларимиз юртимиз чегарасидан олисларда шуҳрат топди. Насриддин Афанди латифаларини ўқиган ҳар бир китобхон бу шахснинг тарихи билан қизиқади. Шайх Насриддин, Хўжа Насриддин, Мулла Насриддин, Насриддин Афанди номларининг қайта-қайта такрорланиши бу қизиқишни яна ҳам орттиради. Илмий маълумотларда Насриддин исмли шахс 1208 йилда вафот этгани, ҳатто ҳижрий ҳисоб билан унинг мақбарасига 386 йилда туғилган деб ёзилгани, йил рақамларининг ўрни атайин тескари тартибда берилгани ҳақида маълумотлар бор. Бу далилларни тадқиқотчи Фарида Йўлдошева шундай хулосалайди: «Тарихда Хўжа Насриддин исмли шахслар, Насриддин Афанди прототипларининг бир қанчаси ўтган бўлиши мумкин... Мана шу тарихий шахсларни халқ қаҳрамони Хўжа Насриддинга ҳаёт бағишлаган прототиплар десак бўладими. Аксинча, халқ қаҳрамони Насриддин тарихий шахсларга шуҳрат келтирди». Ҳақиқатан ҳам, халқ яратган Насриддин афанди латифаларидаги турфа кулгили воқеа-ҳодисалар шу қадар серкўлам ва ибратлики, улардаги умумий мазмун бир инсон ҳаёти чегарасига сиғмайди. Шунинг учун мазкур латифаларнинг бош қаҳрамонини Насриддин афанди рамзида мужассам топган халқ деб тушуниш ҳақиқатга яқинроқ бўлади. Чунки тарихда Рашидиддин Ватвот, Алишер Навоий, Биноий, Машраб, Муқимий, кейинчалик А.Қодирий, Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, М.Шайхзода, А.Раҳмат, Ҳ.Раззоқов, С.Аҳмад, О.Шарафиддинов, Э.Воҳидов, Ў.Ҳошимов, О.Матчон, А.Мелибоев каби инсонлар ҳаётида рўй берган кулгили, ибратли, ҳазил-мутоиба ҳодисалар тавсифи вақт ўтиши билан латифаларда, хусусан, Насриддин афанди билан боғлиқ оғзаки ижод асарларида ўз ифодасини топган бўлиши табиийдир. Ҳар бир халқда ҳам ҳаёт лавҳаларидан кулигили вазият яратадиган инсонлар бор. Уларнинг фикр юритиш усулида фавқулодда комик ҳолат ҳосил қилиш сирлари бўлади. Шунинг учун ҳам ҳиндларда Бирбол, арабларда Жўҳа, қозоқларда Алдар куса ,тожикларда Мушфиқий, туркманларда Мирали, қорақалпоқларда Умрбек номлари билан латифа қаҳрамонлари шуҳрат топган, аммо латифа матнларида муштарак вазиятлар жуда кўп учрайди. Бундай ҳолатларда қайси халқ вакилидан бошқа халқ вакили муайян воқеани ўзлаштирган ёки кўчирган деган саволни қўйиш тўғри эмас. Ижтимоий, маиший ҳаётдаги ўхшашликлар оқибатида бир хил латифаларнинг яратилишини асослаш маъқулроқ натижа беради. Масалан, Бирбол латифаларидан бирида кунлардан бир кун подшох унга жуда қалтис ҳазил ўйлаб топишни ва бу ҳазилнинг кечирими ундан ҳам қалтисроқ бўлиши лозимлигини буюради. Бирбол шоҳ таклифини қабул қилади. Орадан бир неча кун ўтганидан сўнг Бирбол ҳеч ким йўқ вақтида подшоҳнинг белини чимчилаб олади. Шоҳ ғазаб билан: «Бу нима қилганинг?» - деб сўраганида, Бирбол: «Кечирасиз, шоҳим, сизни маликам, деб ўйлабман», - деб жавоб беради. Қизиғи шундаки, айнан шу мазмундаги латифа ўзбекларда ҳам, туркманларда ҳам, озарбайжонларда ҳам машҳур. Бу мисол латифаларнинг яшовчанлигини, турли халқларда бир хил вазиятлар бўлиши табиийлигини кўрсатади. Натижада, қайси халқ мазкур латифани олдинроқ яратганлигини аниқлаш мумкин бўлмайди ва аниқлашнинг ҳожати ҳам қолмайди.
Ўзбек Насриддин афанди латифаларида бош қаҳрамон ўта ҳозиржавоб, ўта зукко, доно ва тадбиркор инсон сифатида гавдаланади. Ҳаётда уни сўз билан, хатти-ҳаракат билан ечими йўқ вазиятга тушириш мумкин эмас. Чунки ақлли, мутафаккир Насриддин афанди қиёфасида бутун халқнинг, миллатнинг сўзга чечанлиги, закий, яъни нозик фикр юритиш фазилати ўз ифодасини топган. Ҳар бир латифа матнида уни ўйлаб топган шахс ақли, вазиятни аниқлаш кайфияти ва заковати намоён бўлади. Латифаларнинг эътиборли, тингловчини ўзига жалб қиладиган жиҳати шундаки, уларда савол-жавоб қилаётган тарафлар бир-бирини мутлақо ечими топилмас вазиятга туширишга уринадилар. Айниқса, Насриддин афанди қисмати латифанинг якуний қисмига етгунга қадар жуда оғир ва чорасиз тақдир шароитида тасвирланади. Аммо халқ Насриддин афанди тарафида бўлгани учун ана шундай мушкул вазиятдан ҳам ўз топқирлиги, сўзга усталиги билан қаҳрамонимиз ечим топиб кета олади. Бир мисолга мурожаат қилайлик. Кунлардан бир кун Афандининг саройга кириб келаётганидан хабар топган подшо у ҳақда ўзи топган бир воқеа билан мулзам қилмоқчи бўлибди: «Бугун тунда, - дебди у, - афанди билан иккаламиз туш кўрдик». Табиий, бундай пайтларда Афанди фақат тасдиқ маъносини билдириши шарт ҳисобланган. Подшоҳ давом этибди: «Афанди билан мен тушимизда янги туғилган мушук боласига айланиб қолибмиз. Осмондан бир калхат тушиб, иккаламизни икки чангалига олиб осмонга парвоз қилибди. Аммо шу яқин орада пайдо бўлган бургутнинг хамласидан қочиб, иккаламизни чангалидан бўшатиб юборибди. Мен шинни ўрага тушибман, афанди нопок ўрага тушибди». Шунда саройдаги мулозимлар афанди устидан кулиб, қаҳ-қаҳа кўтаришибди. Афанди бамайлихотир: «Шоҳим, тушимизнинг давомини ҳам айтинг-да», - дебди. Тўсатдан айтилган гапдан ҳайрон бўлган подшоҳ иккиланиб: «Хўш-хўш, давомида нима бўлган эди?» - деб сўрашга мажбур бўлибди. Афанди: «Сиз шинни ўрадан, мен нопок ўрадан чиқдим, тўғрими?» - дебди. «Ҳа-ҳа, - дебди подшо, - жуда тўғри», - дебди. Шунда афанди: «Мен сизни яладим, сиз мени яладингиз», - деб жавоб берган экан.
Маълум бўладики, Насриддиннинг вазиятни тўғри баҳолашига, зудлик билан тўғри ечим топа олишига тасанно айтмасдан иложимиз йўқ. Афанди латифаларида сўз, ибораларнинг аниқ қўлланилиши халқ қаҳрамонининг ўзбек тили имкониятларидан, қочиримларидан, сўз ўйинларидан ҳақиқий заршуносдек фойдаланишини далиллайди. Афанди жуда содда кўрингани билан тилимизнинг гўзаллигини, товуш товланишини маҳорат билан қўллайди. 
Кунлардан бир кун афанди катта бир амалдорни «Сиз аҳмоқсиз» деб ранжитибди. Амалдор уни қозига бошлаб борибди. Қози амалдорнинг хизматларини афандига яхшилаб тушунтирибди. Насиҳат қилибди. Сўзининг охирида афандига амалдорга қараб «Сиз аҳмоқ одам эмассиз», - дейишни буюрибди. Афанди шу заҳоти қозининг буйруғини бажариб: «Сиз, аҳмоқ, одам эмассиз» - деган экан. Жумладаги аҳмоқ сўзининг ундалма урғуси билан талаффуз қилиниши оқибатида шўринг қурғур амалдор аввал фақат аҳмоқ деб аталган бўлса, қозининг буйруғини «бажарган» афанди энди уни одам ўрнида ҳам кўрмаслигини маълум қилди. Бундай латифаларни тўқиган одамлар ўзбек тилини ниҳоятда яхши биладиган ва сўз ўйинларини чуқур ҳис қиладиган инсонлар бўлишгани аниқ кўриниб туради.
Бадиий адабиётда китобхонни ҳаёт ташвишларидан маълум бир муддат давомида тўлиқ халос этадиган асарлар ҳам яратилади. Айрим саҳна асарларини томоша қилган томошабин ҳамма ташвишларини унутади. Катта ҳаёт муаммоларидан фориғ бўлади. Хусусан, бизнингча, «Тошболта ошиқ», «Келинлар қўзғалони», «Олтин девор» каби драмалар айнан ана шу мақсадда саҳналаштирилган. Бизни ўзига мафтун қилувчи жозиба асар қаҳрамонларининг фавқулодда содда қарорга келишлари, бир-бирларига нисбатан самимий муносабатда бўлишлари билан белгиланади.
Афанди латифаларида афандидаги иккинчи хислат – унинг ниҳоятда соддалиги, аниқроқ айтсак, нўноқлигини намойиш қилиш билан изоҳланган. Бундай намуналарда биз афандининг соддалигидан, ҳаётдаги кўнгилсиз воқеаларни ўзига олмаслигидан завқланамиз. Афандининг афандилиги унинг афандилиги билан шарҳланади. Яъни биронта эс-ҳуши жойида одам қилиши мумкин бўлмаган қарорни айнан афанди қабул қилади.
Насриддин афанди кўчада кетаётиб, кичкина бир кўзгу – ойна топиб олибди. Уни қўлига олар экан, ўз аксини кўргани заҳоти: «Э, кечирасиз, ойна сизникимиди?» - деб ташлаб юборибди. Ойна синибди. Шунда афанди: «Керак бўлмаса, айта қолмайсизми? Ўзим олар эдим-ку», - деган экан.
Гап шундаки, халқимиз ижтимоий турмуш ташвишларидан зериккан баъзи пайтларда шунчаки кўнгил хушлиги учун ҳам кулги яратиш истагини билдиради. Бундай латифалардан мураккаб вазият изоҳларини излаш тўғри эмас. Чунки уларни халқ фақат енгил кулгига ташналигидан яратган, холос. “Кунлардан бир кун тунда афанди сув олмоқчи бўлиб, қудуқ тепасига келса, қудуқ тубида ой кўринибди. Афанди хотинини чақириб, арқон олиб келишини буюрибди. У арқон ёрдамида ойни қудуқдан чиқармоқчи бўлган экан-да. Қудуққа ташланган арқон қайсидир илдизга илиниб қолибди. Афанди зарб билан арқонни тортган экан, чалқанчасига йиқилиб тушибди. Шунда кўзи осмондаги ойга тушибди. «Ҳайрият, чиқариб олибман-ку», - деган экан афанди ўзидан мамнун бўлиб”.
Бундай латифалар билан танишиш, айниқса, ҳикоя қилиш маҳоратига эга инсон ижросида тинглаш одамга ҳузур бағишлайди. Биз аввал айтганимиздек, бу турдаги латифаларда тингловчи содда афанди қарорларидан кулади. Лекин шуни ҳам қайд қилиш лозимки, халқ бу билан нима демоқчи эканини тушуниб етишга ҳам ҳаракат қилиш зарар келтирмайди. Эҳтимол, доно халқ шу каби латифалар воситасида «Сен бунчалик содда бўлма!» демоқчими? Хулоса чиқариш ҳар кимнинг ўзига ҳавола.
Шундай қилиб, халқ латифалари оғзаки ижоднинг ажралмас қисми сифатида қадимги қадриятларнинг дурдоналаридан ҳисобланади. Уларда афанди тимсолида халқнинг ўз фарзандларига ҳар қандай мушкул шароитнинг ҳам муносиб ечими борлигини уқтиришга даъват сезилади. Энг муҳими, ана шу ечимни топа билиш маҳоратида. 
Миллатнинг табиатини билмоқчи бўлган инсон латифаларни тинглаш, тушуниш, ҳис қилиш, қолаверса, маза қилиб кулиш орқали муҳим маълумотлар билан танишади.
Лофлар. Бадиий адабиётда қўлланадиган санъатлардан бири «муболаға» дейилади. Араб тилидан олинган бу сўз кучайтириш, бўрттириш, гипербола маъноларини англатади. Адабиётшуносликда муболағанинг уч тури белгиланган:
1.    Таблиғ – бирор оғир ишни бажариш қайд этилади, аммо шахснинг иродаси, хоҳиши ва матонати билан амалга оширилса, таблиғ санъати қўлланган бўлади.
2.    Иғроқ – бажарилган қийин ишни тасаввур қилишимиз мумкин, аммо ҳақиқатда эса уни амалга ошириш мумкин бўлмайди.
3.    Ғулувв – муболағанинг бу турида тасвирдаги бўрттириш ҳолатини кўз олдимизга келтириш ҳам, унинг ҳаётда рўй бериши ҳам мумкин эмас.
Халқ оғзаки ижодидаги лофлар муболаға санъатига асосланади. Луғатда «лоф» - форс тилидан олинган сўз бўлиб, қуруқ (пуч) гап, сафсата, мақтанчоқлик. 1.Фольклордаги ҳажвий-юмористик жанрлардан бири: ҳаддан ташқари бўрттирилган, ҳақиқатга тўғри келмайдиган ёлғон гап»  деб изоҳланган. 
Лофлар халқ оғзаки ижодининг латифалар ва аския каби кулги уйғотувчи оммавий жанри ҳисобланади. Асосан, жанрда қўлланадиган санъат муболағанинг иғроқ ва ғулувв тури ҳисобланади. Бу жанр моҳиятида муболаға етакчи ўринни эгалласа ҳам, бадиий адабиётдаги мазкур санъатни қўллаш мақсади билан фарқланади. Чунки халқ ижодидаги достонлар, эртаклар, ёзма адабиётдаги шеърлар, достонларда муболаға қаҳрамоннинг зиммасидаги оғир вазият, у бажарган вазифа оддий эмаслигини таъкидлаш мақсадини кўзлайди. Хусусан, «90 молнинг терисидан пўстини, 15 молнинг терисидан ковуши», «14 ботмон ёйни қўлига ушлаб, етти яшар бола кўтариб тортди, тортиб қўйиб юборди... Асқар тоғининг катта чўққиларини юлиб ўтди, овозаси оламга кетди» («Алпомиш»). Ёки:

Меҳр эмас, оҳим ўтидин кўкка етмиш бир шарар,
Айб эмасдур гар десам: «Дам урсам афлок ўртанур»

байтида Алишер Навоий осмондаги қуёш аслида мен – ошиқ оҳининг бир учқунидир. Агар ростмана дам урсам, оҳ чексам, фалак куйиб кетади, демоқчи. Юқоридаги мисолларда халқ ижодкори, ёзма адабиёт вакили томонидан тасвирланаётган воқеа таъсирида тингловчи, ўқувчида ҳайрат уйғониши учун муболаға санъатидан фойдаланилган. Лофлардаги қўлланган муболағада эса икки мақсад назарда тутилади: биринчидан, лофдаги бўрттиришнинг ўйлаб топилганидан қойил қолишимиз, ҳайратга тушишимиз керак, иккинчидан, бизда кулги уйғотиши ҳам зарур. Демак, лофлардаги муболағанинг бажарадиган вазифаси оддий бадиий санъатникидан мураккаб экан.
Ҳаёт тажрибасидан маълумки, инсон одатда бажарган ишини, кўпинча, бўрттириб кўрсатишга мойил бўлади. Кимдир шахмат ўйнаб, умрида ютқизмагани билан, кимдир бир қулоч балиқ тутгани билан, кимдир йигирма коса норин егани билан мақтанади. Аммо бу гапларни эшитган иккинчи кимса, албатта: «Сиз мен билан шахмат ўйнамаган кўринасиз» ёки «Сиз тутган балиқлар бизнинг дарёдаги балиқларнинг янги уруғдан чиққанига ўхшар экан», ё «Норин еган косаларингизни ангишвонанинг ичига жойлаб беришгандир» деб жавоб қайтаргиси келади. Натижада, халқ оғзаки ижодидаги лофлар жанрига асос ҳосил бўлади.
Лофлар бадиий адабиётнинг эпик тури (жинси)га мансуб жанр. Унинг ҳажми чекланган: икки-уч, уч-тўрт жумладан иборат. Асосан, диалогда қатнашган икки лофчи суҳбатидан бир лавҳа тарзида бўлади. Уларда бўрттирилган ёлғон воқеа тўқишда моҳир, тажриба тўплаган лофчи деб ҳисобланган шахслар мусобақалашади. Ҳар икки тараф айтаётган воқеасининг ёлғон ва тўқима эканини жуда яхши билади, лекин мутлақо бу фикрини очиқ айтмайди. Бу шарт бузилса, лоф бутун моҳиятини, жозибасини йўқотади. Аксинча, бир лофчи суҳбатдошининг бўрттирилган ёлғон гапини аксарият ҳолларда тасдиқлайди, эътироз билдирмайди. Фақат лофнинг мазмунидан хабар топганидан сўнг уникидан ўткирроқ, яна ҳам муболағали, ёлғонроқ жавоб топиши лозим. Муҳими, иккинчи лофчи кейин жавоб бергани учун лоф шу ўринда тугайди. Баъзан диалоглар бир оз давом этиши мумкин, лекин бари бир сўнгги фикр билдирган лофчи ғолиб чиқаверади.
Латифаларда, лофда, аскияда кулгига сабаб бўлган жумлани кашфиёт даражасида баҳолаш мумкин. Уларни ўйлаб топган шахс катта ҳаёт тажрибасига эга бўлади, айниқса, вазиятни тўғри баҳолаб кулги ҳосил қилиш маҳоратини намойиш этади. Бунинг учун у тил бойлигидан ҳам яхши фойдалана олиш фазилатига эга бўлиши зарур. Лоф тўқилганидан сўнг вақт ўтиши, биринчи ижодкор номининг маълум эмаслиги оқибатида мазкур асарга жамоа, яъни халқ муаллиф бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам миллат вакили ўйлаб топган асар ўзбек халқининг зукколиги, ҳозиржавоблиги, топқирлиги, моҳир ижодкор эканлигини далиллайди.
Лофларни, кўпинча, латифагўйлар, аскиячилар, қизиқчилар ижро этишган. Турли сайилларда, йиғинларда, гап-гаштакларда кимдир лоф айтишни бошлагани заҳоти вазият ўзгарган, фикрий мусобақа бошланган. Масалан, қизиқчилик ва аскиядан устоз санъаткор ҳисобланган марғилонлик Юсуфжон қизиқ моҳир аскиябоз Мамажон махсум билан лоф айтишиб қолибди:
Юсуфжон қизиқ:
- Марғилоннинг ери хўб ер-да, бир бош узуми икки замбар келади-я!
Мамажон махсум:
- Токини Андижондан пархиш қилиб олиб кетгандирсиз-да, - дебди.
Бу мисолда Мамажон махсум фикрий кашфиёт жиҳатдан Юсуфжон қизиқни енгди. Чунки пархиш қилинган токнинг илдизи Андижонда қолади. Бинобарин, Мамажон махсум ўзининг вилоятидаги ер ҳосилдорлигини Марғилонникидан устун қўйган.
Яна бир мисолга эътибор қилинг:
Бир лофчи иккинчи бир лофчининг эшигини тақиллатибди. Лофчи чиқиб сўради:
- Мен билан чандишаман дейсан, ёшинг нечада?
- Одам Атодан етти мучал каттаман, - деб жавоб берибди чақириб келган лофчи. Бу жавобдан уй эгаси – лофчи ҳўнграб йиғлай бошлади.
- Нега мунча тўлиб йиғлаяпсиз? – сўрабди меҳмон.
- Сен туғилган йили менинг бир уйли-жойли ўғлим ўлган эди. Шу эсимга тушиб кетди, - деб жавоб берибди мезбон.
Мазкур лофда эшикни тақиллатган лофчи шундай бир вақт чегарасини тилга олдики, ундан олдинги муддатни топиш мумкин эмасдек туйилади. Чунки Одам Ато, умуман, одамзоднинг биринчи вакили ҳисобланади. Биринчи лофчи ўзини Одам Атодан ҳам етти мучал катта эканини айтди. Иккинчи лофчи – уй эгаси унга мутлақо эътироз билдиргани йўқ. Унинг ёлғон гапини ҳақиқатдек қабул қилди. Аммо шу заҳоти рақиби туғилган йили уйли-жойли ўғли ўлганини эслаб йиғлай бошлади. Демак, уй эгаси меҳмондан камида қирқ ёш катта эканини таъкидламоқда.
Халқ ўз лофларида мақол, топишмоқ, латифаларда бўлганидек, маиший ҳаётдаги турли лавҳалар, вазиятлар, воқеа-ҳодисалар юзасидан ўз мулоҳазаларини кулгили қилиб ифодалайди. Бу эса халқнинг бундай ҳолатларга нисбатан муносабатини билиб олиш имконини беради. Масалан, баъзан икки таниш ногоҳ учрашиб қолганида, дунёдаги бор-йўқ гапларни эслаб, соатлаб гаплашиб қолади. Лофларнинг бирида бу ҳақда шундай дейилади:
«Тошкентлик бир машҳур лофчи Андижондаги дўстиникига келиб, уни лоф билан мот қилмоқчи бўлибди. Эшигини тақиллатса, ҳалиги дўсти устига пўстин, бошига телпак, оёғига этик кийиб чиқиб қарши олади.
- Ҳа, ёз саратонида бу нима қилганинг? – деб сўрабди тошкентлик лофчи.
- Сен билан бўладиган суҳбат қизиб кетиб, шу билан қишга кириб қолсак, совқотиб қолмай деб, бир йўла кийиниб чиқдим, - деб жавоб берибди андижонлик мезбон». Ҳар ҳолда лофларда ҳам латифалардаги каби кутилмаган якуний хулосаларга келиш воситасида кулги ҳосил қилинади, бу билан муваффақият қозонилади.
Шубҳасиз, ёзма адабиёт вакиллари лофлардаги гўзал ва жозибали лавҳалардан фойдаланишга ҳаракат қилганлар. Агар, кўпинча, адиблар муболаға санъатини қўллашда турли янгиликлар ўйлаб топган бўлсалар, кейинчалик лофлардаги кулги уйғотиш усулидан ҳам фойдаланишга эришганлар. Масалан, Алишер Навоийдан кейин яшаган Махмур «Авсофи Каримқул меҳтар» ҳазилида қирчанғи отни тасвирлашда шундай ёзади:

Сув ҳам ичса, томоғига тиқилур
Пашша гар қўнса ёлиға йиқилур.

Замондошимиз Эркин Воҳидов эса «Бошиндадур» ҳажвиясида ўтган асрнинг 60-йилларида ўзини замонавий йигит қилиб кўрсатмоқчи бўлган кимсаларнинг кулгили қиёфасини шундай акс эттиради:

Най мисол шим кийган ул
Сандиқдайин туфли билан.
Ҳурпайиб турган саватдек
Соч анинг бошиндадур.

Маълум бўладики, ёзма адабиётимиз вакиллари ўзбек халқи тарбиясида вояга етар эканлар, оғзаки ижодимиз хазинасидан, хусусан, лофлардан ҳам унумли фойдаланиш йўлларини излаганлар.
Шундай қилиб, лофларда ўзбекнинг кулгисевар халқ экани яна бир бор ўз исботини топганига гувоҳ бўламиз. Лофлар халқимизнинг бадиий ижод сирларини мукаммал эгаллаган ижод соҳиби эканини далиллайди. Халқ вакилларининг сўзга чечанлигини намойиш қилишда лофлар яхшигина восита вазифасини бажарган.