Аския

АСКИЯ 

Аския ҳақида фикр юритишдан аввал унинг моҳияти ҳақида қисқача мулоҳаза билдириш жоиз. Аския айтиш қанчалар мураккаб бўлса, уни тушуниш ҳам осон эмас. Чунки аскиячи айтган аскияда нозик сўз ўйини қўлланилади. Сўз ўйинини тушуниш эса уни ўйлаб топишдек қийин. Сўз ўйинида уни ўйлаб топган одамнинг фикрлаш усулини қўллаш лозим бўлади. Шу боис аския пайтида кимдир кулади, кимдир гап нима тўғрисида бораётганини англай олмай гаранг бўлиб тураверади. Аския жанрининг бош мақсади, унинг моҳияти сўз ўйини воситасида кулги ҳосил қилишдир.
Кичик бир мисолга мурожаат қилайлик. Кунлардан бир кун дуторчи қизлар ансамбли иштирокчиси Санобар Каримова мусиқа машқи ўтказиладиган хонага ҳаммадан аввал келибди. Устози Ғанижон Тошматовдан «Қизлар келишмадими?» - деб сўрабди. Табиатан аскиячи Ғанижон ака шу заҳоти илиқ табассум билан: «Келишгани келишди», - деб жавоб берибди. Мана шу икки сўзда аскиядаги энг муҳим хусусият акс этган. Биринчидан, Ғанижон ака Санобархон саволидаги «келиш» сўзидан жуда унумли фойдаланган. Жавоб икки сўздан иборат бўлгани ҳолда ҳар икки сўз шаклан бир хил кўринишда. Иккинчидан, биринчи сўзнинг ўзи икки маънони ифодаламоқда. Яъни «келган одам келган ҳисобланади, келган одам келган-да», деган маъно ифодаланган. Учинчидан, «келишган» сўзининг кўплик қўшимчаси билан битта Санобархонга нисбатан қўлланилишига ажабланиш керак эмас. Чунки Фарғона водийсида битта шахсга нисбатан кўплик шаклда фикр билдириш одат ҳисобланади. Айни пайтда, «келишган» сўзи бу ўринда «келган» маъносидан ташқари қадди-қоматида нуқсони йўқ одам, ўзбекларда «келишган қиз», «келишган йигит», «келишган одам» сўз бирикмасида қўлланганидек маънони ифодаламоқда. Яъни Ғанижон ака қизнинг саволига ажойиб лутф билан жавоб бермоқда. Кейинги сўз «келишди» эса Андижон шевасида кўпликни якка шахсга қўллаш мумкинлигидан фойдаланилган ҳолда сўз туркумидан феъл маъносини билдирмоқда. Санобархоннинг соддагина саволига устоз моҳирона жавоб топди. Аввал хонага кирган шогирдига унинг «келишган»лиги – хушбичим, қадди-қомати чиройли экани таъкидланди ва айни пайтда, савол берувчига қараб «йўқ» сўзи ҳам қўлланмади. Бу ўринда катта авлод вакилларимизнинг, умуман, савол берувчи шахсга нисбатан жавоб беришда «йўқ» сўзини қўллашдан ўзларини сақлашга уринганларини ҳам таъкидлаш ўринлидир. «Келишгани келишди»даги сўзлар маъносини тўлиқ билмаган одам учун жавобнинг ўзи тушунарсиз бўлиши мумкин. Аммо сўзларнинг ҳақиқий фикр ифодалаш имкониятини ҳис қилган ўзбек устоз жавобидан беназир лаззат олади. Ўзбек тили имкониятига қойил қолади. Устознинг сўз қўллаш маҳоратига таҳсинлар ўқийди.
Аския жаҳондаги биронта халқ оғзаки ижодида учрамайдиган, сўздан сўз ҳосил қилиш, сўз жилосидан тўлиқ фойдаланиш, сўз ўйинига асосланган жанрдир. Бошқа халқларда бу жанрнинг учрамаслигини эса, асосан, ўзбек тилидаги сўз бойлиги билан изоҳлаш мақсадга мувофиқдир. Хусусан, мақол, топишмоқ, эртак, қўшиқ, достон жанрлари жаҳон халқлари ижодида айнан ёки бир оз ўзгарган ҳолда учрайди, аммо олимлар шу кунгача аскиянинг бошқа халқларда мавжудлигини аниқламаганлар. Тўғри, баъзи пайтларда латифаларда аскияга ўхшаш вазиятлар учраши мумкин (пешка ходит е 2-е 4; он ходит едва, едва – шахмат ўйинидаги энг кичик сипоҳ е 2 хонасидан е 4 га юради, биз назарда тутган одам эса зўрға-зўрға юради). Аммо муайян хусусиятларга эга алоҳида жанр сифатида учрамайди.
«Аския» сўзининг асоси араб тилидаги «закий»дан олинган бўлиб, соф фикрли, ўткир зеҳнли, закий – нозик табиат билан фикр юритиш маъноларини англатади. «Азкиё» эса кўплик шаклдир. Фикримизча, «к» жарангсиз ундош товуши таъсирида «з» жаранглиси жарангсизлашиб «с»га айланган бўлиши мумкин. 
Бу жанрнинг илк тадқиқотчиси Расул Муҳаммадиев шундай ёзади: «Ҳозиржавоблик – аскиянинг энг муҳим шарти, чунки бирор тараф ўз вақтида чуқур маъноли, кучли жавоб қайтара олмаса (пауза бўлса), кулги пасаяди, демак, рақибнинг фикрида кучсизлик сезилиб қолади» .   
Аския санъатини илмий ўрганган олим Расул Муҳаммадиев ўзбекларнинг аския айтиши қадим замонлардан бошланганини қайд этган. Хусусан, ХV асрда яшаган шоир Зайниддин Восифий ўз хотираларида Ҳирот шаҳрида Мирсарбараҳна, Бурҳоний Гунг, Ҳасан Воиз, Саид Ғиёсиддин, Шарфий, Ҳалил Саҳҳоб, Муҳаммад Бадахший каби ўткир сўз усталари борлигини айтиб ўтган. Ҳунармандчилик ривожлангани сари аския ҳам кенг оммалашди. Айниқса, бўз, атлас тўқийдиган косиблар қўл ва оёқлари муттасил ҳаракатда бўлгани боис ё қўшиқ, ашула айтишган, ё аския билан кўнгилни овутишган. Бу жиҳатдан Фарғона водийси аҳолиси алоҳида ажралиб турган. Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, Мамаюнус Тиллабоев, Эрка қори Каримов, Амин бува, Ғанижон Тошматов, Турсун бува Аминов, Абдулҳай Махсум каби машҳур сўз усталари аския санъатини ривожлантиришда муносиб ҳисса қўшдилар. Халқ ҳофизлари Жўрахон Султонов, Расулқори Мамадалиев, Шоқосим, Шоолим, Шоакбар Шожалиловлар, Ориф Қосимов, Ориф Алимахсумов ва ўнлаб хонандалар тўйларда ажойиб аскиябоз сифатида ҳам машҳур эдилар. Юртимизда Мустақиллик, Наврўз, Ҳосил байрамлари муносабати билан ўтказиладиган оммавий йиғинларда аския томошаларга файз бағишламоқда. Шунингдек, улфатларнинг гап-гаштакларида, турли йиғинларида, зиёфат устида аския айтиш одати ҳам эсдан чиққан эмас.
Аския санъатининг асосини бадиий адабиётдаги ийҳом деб аталувчи бадиий тасвир воситаси ташкил этади. Ийҳом араб тилида «шубҳага солиш» деган маънони билдиради. Бу санъатга биноан шаклан бир хил сўзларнинг турли маънода қўлланиши орқали фикр ифодалаш санъати назарда тутилади: Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Қаро зулфинг» ғазалидаги иккинчи байтда:

Лабинг бағримни қон қилди, кўзимдан қон равон қилди, 
Нега ҳолим ямон қилди, мен андин бир сўрорим бор.

мисралари бор. Ундаги «сўрорим бор» сўзларида ийҳом санъати қўлланган. Чунки бу сўз ташқи маъносига кўра “сўрамоқ” маъносини беради. Яъни сенинг лабинг бағримни қон қилгани, кўзимдан қон оқизгани сабабини сўрамоқчиман, демоқчи. Аммо бу сўзнинг яширин маъноси ҳам йўқ эмас. Унга кўра «сўрорим» сўзи энди «сўрмоқ» - ўпмоқ маъносини ифодаламоқда. Шундай қилиб, ийҳом санъатини бир сўзнинг икки маънони бир вақтнинг ўзида ифодалаш моҳияти ташкил этади.
Омоним сўзлар бадиий адабиётда кенг қўлланади. Мумтоз шоирлар ижодидаги туюқ жанрида бир шаклдаги сўз уч ўринда уч маънони ифодалайди. Оғзаки ижодда ҳам Эргаш Жуманбулбул қуйидаги тўртликни «Равшан» достонида келтирган:

Қўлингдан келганча чиқар яхши от,
Яхшилик қил болам, ёмонликни от.
Насиҳатим ёдингда тут фарзандим,
Ёлғиз юрса, чанг чиқармас ёлғиз от.

Юқоридаги тўртликда эътиборимизни «от» сўзи ўзига қаратади. Бу сўз бир ўринда «исм», иккинчи ўринда «отмоқ» -  феъл, учинчи ўринда халқимиз севиб минадиган от маъносини билдиради. Бу мисолда халқ бахшиси тажнис санъатини қўллаган. Чунки омоним сўзларнинг шеърда турли маъно англатиб ўзаро қофияланиши тажнис деб аталади. Аскияда эса кўпроқ ийҳом санъатидаги сўз ўйини етакчилик қилади. Баъзан бу санъат шу қадар мураккаблашиб кетадики, уни айтилгани заҳоти англаб олиш ҳам қийин бўлади. Масалан, Расул Муҳаммадиев 1962 йилда эълон қилган «Аския» китобида қуйидаги матнни келтиради:
«Қодиржон ака:
- Икромиддин, бу ёққа қаранг, бизга пиширишингиз битта ош, қовоқ ҳам соласиз-а!
Икромиддин: 
- Қодиржон ака, сизлардақа азиз меҳмонларга атаб ҳар хил овқат қилганмиз: бу шўрва, ош қовоқда.
Амин бува:
- Мулла Икром, Қодиржон акадан ташвиш қилманг, бу кишига ошқовоқдан олинса бўлди.
Қодиржон ака:
- Амин бува, ажойиб хушфеъл одамсиз-да, индамай олаверасиз: ошга қовоқ солинмайди, деб.
Амин бува:
- Сиз ҳам индамай тушираверсангиз-а, қовоқдан ош яхши, деб.
Қодиржон ака:
- Сиз ҳам индамай тушираверсангиз-а, ошдан қовоқ яхши, деб.
Амин бува:
- Сиз ҳам индамай тушираверсангиз-а, қовоқ ошми, ош қовоқми, деб.
Икромиддин:
-... бир оз у ёқ-бу ёқдан гаплашиб ўтиринглар, бошқа овқат қиламан: қовоқ-сиз!
Энди аскияда қайта-қайта такрорланган «қовоқ» сўзига диққат қиламиз. Аввало, «қовоқ» сўзининг маъноларини кўриб чиқайлик. Биринчидан, палак отиб ўсадиган полиз ўсимлиги. Иккинчидан, шу ўсимлик қобиғидан тайёрланган идиш. Унга, одатда, сут, овқат солиб сақланади. Учинчидан, одамнинг қоши остидаги кўз косасини қопловчи тери. Аския матнида учта маънонинг ҳаммаси фаол иштирок этади. Қодиржоннинг биринчи жумласида ошга қовоқ солиш ҳақида гапирилади. Аммо меҳмонларга жаҳл чиққан ҳолда, яъни қовоқ солиб овқат қилиш яхши эмаслиги, шундан сўнг «ош қовоқда» дейилганда, ошнинг қовоқ пўстидан ясалган идишга солингани айтилмоқда. Аскиянинг охирги жумласи алоҳида аҳамиятга эга. Унда «қовоқсиз» сўзи бор. Бир қарашда овқатга қовоқ солмайман маъноси ифодаланади. Аммо аскиячи бу сўзни шундай талаффуз қиладики, оқибатда, аския бошлаган одам бефаҳм, яъни “қовоқ” номи билан аталиб қолади. Натижада аскиядаги ҳар бир «қовоқ» сўзини қўллашда янги маъно, фикрий товланиш акс этиши оқибатида атрофдаги тингловчиларга кулги бағишлайди.
Кулги ҳосил қилишнинг яна бир усули аскиябозларнинг лақаблари билан боғлиқ сўз ўйинларидир. Ҳақиқий моҳир аскиябозлар рақибларининг лақабларини аския матнига шундай сингдириб юборишар эдики, фақат аскияни нозик тушунадиган тингловчигина унинг маъносига фикр қилиб етиб борар эди.
Машҳур ҳофиз Мамаюнус (лақаби кал) поездда кетишаётганда дўсти Эрка қорини (кўзи ожиз) аскияга тортар экан, қори аканинг кўзи ожизлигига шама қилиб:
- Туринг, қори ака! Кўр отга (курортга) келдингиз! – дейди. Эрка қори ёстиқдан бошини кўтарар экан, шошиб-пишиб купе деразасидан ташқарига қараган бўлди-да, дарҳол юзини Мамаюнус ака томон буриб:
- Ҳовлиқмай қолинг, Мамаюнус! Шўртепа-ку! – деди.
Матнни таҳлил қилишда тингловчи «кўр от», «шўртепа» сўзларининг маъносини шу заҳоти закийлик билан кўзи ожиз, кал маъноларида тушуниб етмаса, аскиянинг бутун моҳияти ўз қадрини йўқотади. Натижада, Мамаюнус аканинг маҳоратини ҳам, Эрка қорининг топқирлигини ҳам баҳолай олмайди.
Аския таркибида кичик турлар мавжуд. Уларнинг энг оммалашгани пайров, қолганлари гулмисиз, райҳонмисиз, жамбилмисиз; ўхшатдим, қофия, тутал, бўласизми, раббия, афсона, сафсата каби номлар билан аталади.
Пайровда аскиябозлар тингловчилар аудиториясининг касби, ҳудуди, маҳаллий шароит хусусиятларига кўра ўзаро келишиб мавзу танлашади. Мавзулар деҳқончилик, косиблик, ўқитувчилик, бадиий асарлар, мақоллар, пахта, иморат, табобат ва бошқа йўналишларда бўлиши мумкин. Аммо бир мавзу танландими, бошланишидан охиригача изчиллик билан давом этиши шарт. Масалан, участка – иморат қуриш пайрови чек олишдан бошланади. Кейин иморатнинг лойиҳаси тузилади, деворлар учун ер қазилади, фундамент (пойдевор) қуйилади, тўсин ташлашади, пахса қилинади ёки ғишт терилади, эшик, дераза, дарвоза ўрнатилади, сувалади, том қоқилади, сув, газ, чироқ ўтказилади, бўялади ва ҳоказо ишларнинг ҳаммаси бажарилади. Ҳаммасига уста ишлатилади. Бозордан қурилиш ашёлари сотиб олинади. Хуллас, иморат қуриш бошидан ичига кириб жойлашгунига қадар бўлган жараён акс этади. Муҳими, ҳар бир бажариладиган иш аския асосида ичакузди кулгилар жўрлигида амалга оширилади. Аскиябозларнинг маҳорати қурилишнинг ипидан игнасигача билишдан ташқари уларни баён қилишни сўз ўйини билан ҳамоҳанг олиб бориш ва тингловчиларни муттасил кулдириш билан белгиланади.
Аскиянинг бошқа турларида ҳам аскиячилар бир-бирларининг иззат нафсини ҳақорат қилмаган ҳолда тингловчидарни кулдириш билан ўз маҳоратларини намойиш қиладилар.
Кулги уйғотиш усулларининг ҳаммаси аскиябозлар томонидан фойдаланилган. Улардан бири сўз талаффузини атайин бузиб айтиш ҳисобланган. Масалан, аввалги мисолда курорт сўзи «кўр от» тарзида айтилган. Шунингдек «кишмиш» - кишимиш, яъни кимдир; карбюратор – кал биладир; русча «курит» ўзбекча талаффуз билан «кўр ит» тарзида талаффуз қилинган. Кўпинча, меваларнинг номлари исмлар урғуси билан айтилган. Масалан, узумлар: Ҳасайни – Ҳасан, Ҳусайни – Ҳусан, Қора чиллаки – Қоравой; қовунлар: Асати – Асадбой, Дониёр – Дониёр, Шакар палак – Шакарбек, Мирзачўл – Мирзайўлдош ва ҳ.к.
Айрим мутахассислар аския матнини таҳлил қилишда кўпроқ эътиборни аскиячиларнинг сўз қўллаш маҳоратига қаратадилар. Бу – тўғри. Аммо тажриба аския матнини жонли ижродан ажраган ҳолда таҳлил қилиш у қадар маъқул эмаслигини тасдиқлайди. Аскиябознинг маҳорати, аввало, тингловчилар олдида намоён бўлади. Аския бадиий адабиётнинг драма жинсига мансуб жанр ҳисобланади. Бинобарин, аскияни ўтказиш баҳоси унинг ёзма матни билан эмас, жонли ижроси билан белгиланади. Шунинг учун аския ҳақида фикр юритганда, аскиябозларнинг мавзуни тўғри танлагани, уни изчил равишда мантиқий якунга етказа олгани, бадиҳагўйлик маҳоратини қай даражада ишга солгани, тингловчиларнинг мақтовига сазовор бўлгани билан баҳолаш маъқул ҳисобланади.
Аския юзасидан маълумот беришда бир масалани эсдан чиқармаслик лозим. Гап шундаки, аския табиатида порнография – уятли маъно ифодалаш хусусияти бор. Айтиш керакки, умуман, халқ оғзаки ижодидаги деярли ҳамма жанрларда уятли тушунчаларни пардали тасвирлаш одатини инкор қилиб бўлмайди. Айрим қўшиқларда, топишмоқларда, латифаларда, достонлар ва эртакларда баъзан ижрочилар тингловчи аудиториясини янада қиздириш, эътиборни ўта жалб қилиш, кулги даражасини кўтариш мақсадида бу усулдан фойдаланганлар. Аммо одоб чегараси уларнинг жуда эркин сўз ишлатиш ва ҳаракатларига йўл қўймаган. Шу билан бирга аския ижросида ийҳом санъатидан фойдаланган ҳолда порнографик маъноли аския матнини қўллаш тажрибада кўпроқ намоён бўлади. Шунинг учун ҳам аския эркаклар ўртасида айтилганда, аёлларнинг даврада қатнашиши маъқул саналмаган. Фольклоршуносликда аёллар ўртасида алоҳида аскиялар бўлиб тургани ҳақида ҳам маълумотлар бор.
Шундай қилиб, аския ўзбек халқ оғзаки ижодининг сўз ўйини асосида шаклланган ва оммалашган ўзига хос жанри сифатида баҳоланиши мумкин. Аския жозибаси асрлар давомида ота-боболаримиз томонидан баҳоланиб келинган. Унинг тараққиётига бугунги кунда Жўрахон ака Пўлатов, Баҳодир Шокиров, Неъматжон Тошматов, Акромжон Анваров, Мансуржон Охунов, Содиқжон Ҳасанов, Муҳаммадсиддиқ Миряев, Убайдулла Абдуллаев, Маъруф Раҳимов, Жалолиддин Раҳимов, Хотамжон Ҳакимжонов, Хотамжон Тешабоев каби сўз санъаткорлари муносиб ҳисса қўшиб келмоқдалар.