Халқ оғзаки ижоди жанрлари

ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ ЖАНРЛАРИ

Ҳар бир фан, соҳанинг муҳим назарий масалалари бўлади. Бадиий адабиётни ўрганувчи фан адабиётшунослик деб аталади. Халқ оғзаки поэтик ижодини ўрганиш соҳасини фольклоршунослик деймиз. Фольклоршунослик адабиётшунослик таркибидаги мустақил фан ҳисобланса-да, ўрганиш объекти бадиий адабиёт бўлгани сабаб бир қатор умумий ва муштарак жиҳатлари бор. Хусусан, жанрлар масаласи адабиётшунослик учун ҳам, фольклоршунослик учун ҳам муҳим ҳисобланади. Фақат адабиётшуносликда ёзма адабиёт вакиллари қаламига мансуб ғазал, рубоий, достон, нома каби (мумтоз адабиёт); шеър, ҳикоя, роман, драма кабилар (замонавий адабиёт) нинг жанр хусусиялари ўрганилади. Фольклоршуносликда эса халқ оғзаки адабиётидаги мақол, қўшиқ, эртак, достон каби жанрларнинг ўзига хослик томонлари тадқиқ этилади. Аммо қайси шаклда яратилган адабиёт эканидан қатъи назар ҳар бир йўналишдаги ютуқлар ва кашфиётлар адабиётшунослик илми тараққиётига қўшилган ҳисса сифатида баҳоланаверади. Аввало, бадиий асарлар яратилиш жинси ёки турига кўра уч хил бўлишини эсга олайлик. Бадиий адабиёт – сўз санъати экани ҳақида маълумот берганимизда жинс ва турларни айтиб ўтган эдик. Энди ана шу тушунчаларни мустаҳкамлаймиз. Умуман олганда, жаҳон адабиётида учта жинснинг мавжудлиги (эпос, лирика, драма) қайд этилган, тан олинган. Жанр деганда, ана шу учта жинсдаги асарлар таркибини ташкил қилувчи кичик турлар тушунилади. Масалан, ёзма адабиётда эпик асарлар турини роман, қисса, ҳикоя жанрлари, оғзаки адабиётда эртак, достон, латифалар ташкил этади. Яъни жинс номи сақланиши, таркиби эса асар яратилиш усулига кўра (оғзаки ёки ёзма) бошқа-бошқа жанрлардан иборат бўлиши мумкин.
Эпос – юнонча “epos” – ривоя, ҳикоя, қўшиқ сўзидан иборат бўлиб, бадиий адабиётда воқеа, ҳодисани баён қилиш, ҳаётий лавҳанинг тафсилотларини ифодалаш маъносини англатади. Таърифдаги “қўшиқ” сўзига ажабланиш керак эмас, чунки қадимги юнонлар назарда тутган қўшиқлар сўзнинг ҳозирги пайтда тушунилишидан фарқли равишда воқеа-ҳодисани баён қилиш хусусиятига эга эди. Бадиий адабиётдаги эпик жинсда бирон воқеа бадиий сўз воситасида ҳикоя қилинади. Халқ оғзаки ижодида бундай жинсга мансуб жанрлар афсона, нақл, ривоят, эртак, достон, айрим термалар, латифа, лофлардан иборатдир. Мазкур назарий масалани илмий асосда ўрганган олим Баҳодир Саримсоқов аввал қайд этилган уч жинс қаторига тўртинчисини ҳам қўшган ва “махсус тур” деб атаган. Бу тур таркибини: “оддий ўтириш олқишлари, қарғиш, сўкиш, мақол, матал, топишмоқ ва бошқа хилдаги юмуқ иборалар” , - деб белгилаган. Ҳақиқатан ҳам, қайд этилган жанрларда бир томондан муайян вазият, воқеа-ҳодиса ҳақида тасаввур ҳосил қилиш учун аниқ маълумот, ахборот мавжуд бўлишига қармай, айтилган матннинг ҳажм жиҳатдан ўта ихчамлиги алоҳида кўзга ташланади. 
Таниқли фольклоршунос олимлардан В.М.Жирмунский ва Ҳ.Т.Зарифов ўзбек халқ оғзаки ижодидаги достонларни “Қаҳрамонлик эпоси” деб атаганлар. 1947 йилда Москвада эълон қилинган катта ҳажмдаги китобни “Ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси” деб атаганлар ва унда “Алпомиш”, Гўрўғли туркумига оид достонлар, “Кунтуғмиш” каби ишқий-романик достонлар таҳлил этилган.       
Лирика – лира деб аталган қадимги юнон мусиқа асбобининг номидан олинган бўлиб, бадиий адабиётда инсон ҳис-туйғусини, ички кечинмаларини ифодаловчи асарлар назарда тутилади. Маълумки, ҳаётда турли воқеа-ҳодисалар рўй беради. Лирик асарларда ана шу турмуш лаҳзалари таъсирида шахс қалбида пайдо бўлган кечинмалар ифодаланади. Ана шу хусусияти билан лирика эпосдан фарқланади. Чунки бундай асарларда бош мақсад содир бўлган ҳаётий воқеани эмас, балки ана шу воқеага нисбатан ички муносабат тарзида ифодаланувчи руҳий таассуротларнинг намоён бўлишини изоҳлайди. Шунинг учун лирик асарларда акс этган воқеа баёнини айнан эмас, нисбий тушуниш лозим. Масалан, “Алпомиш” достони “Бурунги ўтган замонда, ўн олти уруғ Қўнғирот элида Добонбий деган ўтди. Добонбийдан Алпинбий деган ўғил фарзанд пайдо бўлди. Алпинбийдан тағин икки ўғил пайдо бўлди: каттаконининг отини Бойбўри қўйди. Кичкинасининг отини Бойсари қўйди”, - деб бошланади. Ўз-ўзидан маълумки, Фозил Йўлдош ўғли достонни тингловчига айтилажак асардаги воқеалар қандай бошлангани юзасидан маълумот бермоқчи. Матнда бахши Қўнғирот, Добонбий, Алпинбийлар билан тингловчини таништирмоқда. Аслини олганда, достоннинг тўлиқ мазмуни ана шундай хабарлар тизимидан иборат. Энди лирик қўшиқдан бир намуна келтирайлик:

“Толга чиқиб тол бўлдим,
Тушолмай беҳол бўлдим.
Ўз тенгимнинг ичида
Мунча бетоле бўлдим” .    

Қўшиқ айтаётган қизми, йигитми толга чиққани, тушгани ҳақида хабар бераётгандек туйилади. Ваҳоланки, унинг мақсади бизга қилган ҳаракатини айтиш эмас. Балки ўз тенгини топа олмай қалбан изтироб чекаётганини изҳор қилишдир. Тол эса шунчаки бир восита, холос. Одатда, қўшиқларнинг дастлабки мисралари, кўпинча, тингловчини чалғитиш ёки ниманидир ифодалаш мақсадида тўқилади. Асосий мақсад охирги мисрада, баъзан 3-4-мисраларда ифодаланади.
Яна бир қўшиқ матнига мурожаат қилайлик:

Дайрани ул юзидан сел келади,
Сел билан икки ўрдак тенг келади.
Ўрдакка ўрдак муносиб, ғозга ғоз,
Йигитга қайлиқ муносиб, қизга ноз.

Бу қўшиқда дарёдан тошиб келаётган сел, сел билан тенг учаётган ўрдак, ўрдакнинг ўрдакка, ғознинг ғозга муносиблиги, йигитнинг орзу қилган қизда ноз, истиғнони кўриш ҳаваси борлигини ифодаловчи восита, бир баҳона, холос. Йигитнинг асосий нияти ўзига муносиб деб билган ёр тавсифи, унинг ўта андишали қиз эканини таърифлашдир. Шундай қилиб, инсон қайси восита билан бўлмасин, ўзининг ҳис-туғусини, ички кечинмаларини, руҳий ҳолатини изҳор қилар экан, лирик асар намунаси вужудга келади. Шунинг учун ҳам айрим иқтидорсиз шахсларнинг маъносиз қофиялар йиғиндисидан иборат шеърий асарларини лирика намунаси деб бўлмайди. Ҳақиқий маънодаги лирик асар инсонни лоқайд қолдирмайди, унга маънавий ҳузур бағишлайди, эстетик роҳат беради.
Халқ оғзаки ижодидаги ҳар бир лирик қўшиқ қачонлардир дил сўзларини айтиш билан руҳий оламидаги ўзгаришларни билдирмоқчи бўлган йигит-қизларнинг қалб дафтаридаги муҳрланган мисралардан иборат. Ҳатто болалар фольклорига мансуб аллаларни оласизми, “Бойчечак”, “Офтоб чиқди оламга” қўшиқларини оласизми, лирик асарлар талабига жавоб бериши шарт деб ҳисоблаш керак.
Хуллас, лирик қўшиқлар асрлар давомида халқ оғзаки ижодидаги қалб изҳорини ифодаловчи асосий жанр сифатида яшаб келган сўз дурдоналаридир.
Драма. Юнонча “drama” сўзидан олинган бўлиб, ҳаракат, танглик, мушкуллик маъноларини билдиради. Бадиий адабиётда “драма” сўзидаги ҳаракат маъноси асос қилиб олинган ва муайян воқеа-ҳодисани саҳнада ҳаракат орқали ифодалаш тушунчаси назарда тутилади. Шубҳасиз, мазкур ҳаракат орқали сўз воситасининг етакчилигини инкор қилиш мумкин эмас. Драматик асарларда вақт, макон чекланган бўлади. Воқеанинг моҳияти драма иштирокчиларининг нутқлари билан очилади.
Халқ оғзаки ижодида драматик жанрларни, Баҳодир Саримсоқов фикрича, оғзаки драма, кулки – ҳикоя, қўғирчоқбозлик, аския жанрлари ташкил этади. Бу асарларни ижро қилувчилар фақат оғзаки нутқлари билангина эмас, товуш товланиши – интонация, юз, кўз, бош, қўл ҳаракатларини ишга солиб ҳам образ яратадилар. Оқибатда, томошабин тингловчиларни ўзига жалб қиладиган театрлашган томоша кўриниши вужудга келади. Мисол учун Йўлдош Аъзамов режиссёрлик қилган “Ўткан кунлар” бадиий филмидаги Худоёрхон ва Мусулмонқул қиёфалари билан ўйналган қўғирчоқбозликни эслашингиз мумкин. Халқ драмаси ҳақида яхшироқ тушунчага эга бўлишни истасангиз, Абдулла Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романидаги “Хон кўнгил очмоқчи” ва “Қизиқлар”  бобини ўқиб чиқишингизни маслаҳат берамиз.  
Халқ драмаси қатнашчилари асар мазмунини ўзлари ўйлаб топадилар. Томошага йиғилган одамлар ўртасида қаллоб қози, жиноятчи, жабрланувчи, шўрпешона она ёки хотин, бахтсиз ота, ландовур фарзанд каби ролларни бажарадилар. Узоқ ўтмишдан тортиб ўтган асрнинг ўрталаригача бозорларда, гузарларда қизиқчиларнинг саҳна кўринишларини уюштиришлари оддий одат эди.
Аския эса махсус сўз ўйини мусобақаси тарзида тўйларда, сайилларда, йиғинларда ўтказилган. Аскиябозлар икки, баъзан уч-тўрт гуруҳга бўлиниб танланган мавзу доирасида сўз асос бўлган беллашувларда куч синашганлар. Бундай анжуманларда аския иштирокчиларининг турган жойлари ўз-ўзидан саҳнага айланиб қолар эди. Тингловчилар эса аския жозибасига маст бўлиб, қаерда ўтирганларини ҳам билмай қолар эдилар. Шунинг учун юқорида қайд этилган жанрлар драматик тур таркибини ташкил этган.
Шундай қилиб, халқ оғзаки ижодидаги асарларнинг жинс ва турлари, улардаги жанрлар таркиби ҳақида умумий фикрга эга бўлдик. Энди мазкур жанрларнинг ўзаро муносабати юзасидан энг муҳим тушунчалар ҳақида тўхтаб ўтамиз. Аввалроқ қайд этганимиздек, бадиий адабиёт яратилиш усулига кўра оғзаки ва ёзма ижоддан иборат. Оғзаки ижод ёзув маданияти шаклланишидан анча олдин вужудга келган. Аммо оғзаки ижоднинг ўзи пайдо бўлишида қадимги мифларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Филология фанлари доктори, профессор Б.Саримсоқовнинг чуқур илмий тадқиқотида миф халқ оғзаки ижоди асосини ташкил эташи айтилади . Миф бадиий ижод турига кирмайди. Чунки унда бадиийлик даражаси ниҳоятда паст босқичда намоён бўлади. Бинобарин, миф халқ оғзаки ижоди таркибидан ўрин ололмайди. Лекин оғзаки ижод асаларининг шаклланишида диффузион жараён амалга ошган. Диффузия – лотинча “diffusion” – сўзидан олинган бўлиб, сингиш, тарқалиш маъноларини беради. Молекулалар, атомлар, ионлар ва коллоид зарраларининг тартибсиз иссиқлик ҳаракати натижасида бир модданинг иккинчи моддага ўз-ўзидан ўтиши, бирининг иккинчисига “сингиб кетиши”. Қарангки, аниқ фанлардаги диффузион жараён мифдан халқ оғзаки ижоди жанрларининг пайдо бўлишида бош омил бўлган экан. Хусусан, Б.Саримсоқов шундай ёзади: “Фольклористикада диффузия термини бирор жанр, мотив ёки образнинг иккинчи бир жанр, мотив ёки образга кириб бориши, сингиши натижасида уларнинг табиатида содир бўладиган структурал, семантик ҳамда функционал ўзгаришларга нисбатан қўлланилади” . Соддароқ қилиб айтганда, мифдан воқеа тасвири, яхшилик ва ёвузлик ўртасидаги муросасиз кураш, образнинг дастлабки элементлари таркибида аста-секин афсона; афсона таркибида эртак; эртак ривожи натижасида достон жанрларининг шаклланиши ва алоҳида жанр сифатида мустақил тараққий этишини оғзаки ижоддаги диффузия жараёни билан изоҳлаш мумкин бўлади. Таниқли фольклоршунос олимлар В.Я.Пропп, Е.М.Мелетинский, З.П.Соколова халқ эртаклари бевосита мифдан вужудга келганлигини тўлиқ тасдиқлаганлар.
Тахмин қилиш мумкинки, диффузия тизими асосида халқ оғзаки ижодидаги йирик ҳажмдаги эпик асарлар шаклланган. Лирик жанр қўшиқ, мақол, матал, топишмоқ ва бошқа кичик жанрлар оғзаки ижоднинг бадиий ижод сифатида шаклланиши жараёнида аста-секинлик билан пайдо бўлган. Мақол ва топишмоқлар жанри юзасидан маълумот берганимизда эртак ва достонлардан парча келтириш бежиз эмас. Бугунги кунда ҳар бир асар мустақил жанр намунаси сифатига эга бўлса ҳам, умуман, оғзаки ижодимиз асарлари матни билан танишганимиз сари жанрлар ўртасидаги алоқалар қанчалар узвий эканига ишонч ҳосил қилиб борамиз.
З.Ҳусаинова мақол ва топишмоқ ўртасидаги яқинлик ҳақида тўхтаб шундай дейди: “Топишмоқ маъно ва айтилиши жиҳатдан мақол бўлиб келиши мумкин. Бундай мақоллар дастлаб топишмоқ тарзида вужудга келиб, кейинчалик мақолга айланган. Тил ҳақидаги

Бировни суйдирар,
Бировни куйдирар.

Асалдан ширин,
Заҳардан аччиқ

топишмоқлари 

Суйдирган ҳам тил,
Куйдирган ҳам тил.

Ширин сўз – шакар,
Аччиқ сўз – заҳар

шаклида мақол сифатида қўланилади” . Олима болалар қўшиғи топишмоқ бўлиб келиши мумкинлигини айтиб мисол келтиради:

Ёмғир ёғалоқ,
Тарвуз юмалоқ,
Жаладан қўрқмас,
Лаққа бақалоқ .

Жанрлар ўртасидаги яқин алоқани бир асарнинг достон ва эртак варианти борлигидан билса ҳам бўлади. Жумладан, “Тоҳир ва Зуҳра”нинг достон ва эртак вариантлари машҳур. Қизиғи шундаки, эртакдан Тоҳир ва Зуҳранинг қўшиқ тарзидаги айтишуви ҳам ўрин олган:

Тоҳир:
Сув келар ахта-ахта,
Сандиғим темир тахта,
Сендан бошқа ёр қилсам,
Қон ютай лахта-лахта.

Зуҳра:
Сув келар тош устида,
Рўмолим қош устида.
Тоҳир эсимга тушса,
Йиғлайман ош устида .

Достонларнинг халқ қўшиқлари билан узвий алоқасини “Алпомиш” достонида аниқ кўриш мумкин. Ҳакимбек Барчин билан Ултонтоз тўйи куни юртига қайтиб келади ва тўйда Қултой қиёфасида қатнашади. Шунда у аввал Бодомбекач билан, кейин Барчин билан ёр-ёр айтишади:

“Қултой”:
Ой Барчиним ёр-ёр,
Гул Барчиним ёр-ёр,
Ақлинг бўлса, ўйла-да,
Бил Барчиним ёр-ёр.
Ултонтозга текканча,
Ўл, Барчиним ёр-ёр.

Барчин:
Уй демайин қайнаға,
Буй дейсана, ёр-ёр,
Булбул қўнар тўқайнинг
Жийдасина ёр-ёр.
Ултонтозга текканча,
Қора ерга тег дейсана ёр-ёр .

Достон ва эртаклардаги тасвирий муштараклик ҳам алоҳида тадқиқот юритишга арзийдиган мавзудир. Қаҳрамонларнинг ташқи қиёфаси, қиз – маликаларнинг гўзаллиги тавсифи шу қадар ўхшаш тасвирланадики, баъзан матнни ўқиётганимизда асар достон ёки эртак эканини унутиб қўямиз. Масалан, “Малика айёр” достонида Шозаргар вазият тақозоси билан сичқонга, узукка, тиши олмос каламушга, боши олмос ўқ илонга, ва ниҳоят, кал қиёфасидаги қиморбозга айланади. Достоннинг бу саҳифалари кўпроқ эртаклардаги трансфигурация (бир қиёфадан бошқа қиёфага ўтиш) усулини эслатади.
Бундан ташқари афсона, ривоят, эртак, достон матнларида ўнлаб мақолларнинг қўлланилишига гувоҳ бўламиз. “Алпомиш” достонининг ўзида:

Султон суягини хўрламас.

Ғамли қулнинг ўйлайдиган ўйи бор. 

Кучук босмас йўлбарс, шернинг изини,
Эси бор билади гапнинг тузини.

Ўзингдан чиққан балога, қайга борасан давога.

Дўстга зор айлама, душманларга хор.

Элакка борган хотиннинг эллик оғиз гапи бор

каби бир қатор мақол, матал, ҳикматли сўзлар асар матнини безаб турибди.
Халқ оғзаки ижоди жанрлари, уларнинг таркиби, аввало, уларнинг жинс, тур, жанрларга бўлинишидан ташқари бир бутун мерос эканини тасдиқлайди. Жанрлараро яқинлик оғзаки ижоднинг асрлар давомида дунёқараши жиҳатидан яқин ижодкорларнинг иқтидори маҳсули натижаси сифатида баҳоланиши мумкин. Оғзаки асар қайси жанрга тааллуқли эканидан қатъи назар ёш авлоднинг баркамол фарзанд бўлиб етишишини  таъминлаш мақсадини амалга оширишда халқ хизматида бўлган.